THÔNG TIN CHUNG
Tên khác
Dương bất lưu hành, Giàng xay, Quýnh ma, Ma bản thảo, kim hoa thảo, Đằng xay, Nhĩ hương thảo; Co tó ép (Thái), Phao tôn (Tày)
Tên địa phương
Cối xoay
Tên tiếng Anh
Country-mallow, Flowering-maple, Indian abutilon, Indian mallow
Tên tiếng Pháp
Jute
Tên khoa học
Abutilon indicum (L.) Sweet., 1826
Tên đồng nghĩa
"Abutilon albidum (Willd.) Sweet
Abutilon arborescens Medik.
Abutilon asiaticum (L.) Sweet
Abutilon cavaleriei H.Lév.
Abutilon croizatianum Moscoso
Abutilon cunninghamii Benth.
Abutilon cysticarpum Hance ex Walp.
Abutilon frutescens Medik.
Abutilon grandiflorum G.Don
Abutilon leiospermum Griseb.
Abutilon malvifolium (Benth.) J.M.Black
Abutilon populifolium (Lam.) Sweet
Abutilon subpapyraceum Hochr.
Abutilon vesicarium (Cav.) Sweet
Beloere cistiflora Shuttlew. ex A.Gray
Sida albida Willd.
Sida asiatica L."
Abutilon arborescens Medik.
Abutilon asiaticum (L.) Sweet
Abutilon cavaleriei H.Lév.
Abutilon croizatianum Moscoso
Abutilon cunninghamii Benth.
Abutilon cysticarpum Hance ex Walp.
Abutilon frutescens Medik.
Abutilon grandiflorum G.Don
Abutilon leiospermum Griseb.
Abutilon malvifolium (Benth.) J.M.Black
Abutilon populifolium (Lam.) Sweet
Abutilon subpapyraceum Hochr.
Abutilon vesicarium (Cav.) Sweet
Beloere cistiflora Shuttlew. ex A.Gray
Sida albida Willd.
Sida asiatica L."
BẢN ĐỒ VỊ TRÍ
PHÂN LOẠI KHOA HỌC
Chi
Cối xay
Phân họ
Cẩm quỳ
Họ
Cẩm quỳ
Bộ
Cẩm quỳ, Bông
Lớp
Hai lá mầm
Ngành
Hạt kính
Giới
Thực vật
NGUỒN GỐC PHÂN BỐ VÀ SINH CẢNH
Nguồn gốc
Loài cây của vùng Ấn Độ - Malaixia
Phân bố
Ở Cà Mau, cây Cối xay phân bố ở huyện Thới Bình (Tân Lộc), huyện U Minh (xã Khánh Hòa, xã Khánh Tiến), huyện Cái Nước (TT. Cái Nước, xã Tân Hưng Đông), huyện Năm Căn (xã Hàm Rồng, xã Hàng Vịnh), huyện Ngọc Hiển (xã Đất Mũi) và huyện Đầm Dơi (xã Tân Dân, xã Tạ An Khương)
Sinh cảnh
Cây được người dân và các chuyên gia trồng làm thuốc trong vườn nhà, vườn thuốc nam và ven đường đi
Cách trồng
"Cây được trồng bằng hạt. Hạt được gieo vào mùa xuân trong vườn ươm, sau đó đánh cây con đi trồng. Vườn ươm cần làm đất cho tơi nhỏ, lên luống vừa phải sao cho tiện chăm sóc. Hạt nên trộn với cát, gieo vãi hoặc gieo theo hàng, dùng rơm rạ phủ lên mặt luống và tưới ẩm hằng ngày. Đất trồng cối xay, sau khi cày bừa, làm sạch cỏ, cần lên thành luống cao 30cm, rộng 70 – 90cm và bón lót một ít phân chuồng mục. Cây con được đánh đi trồng vào ngày tạnh ráo, với khoảng cách 50x50cm hoặc 50x70cm, mỗi luống chồng 2 hàng, có thể trồng theo nanh sấu. Trồng xong, nhất thiết phải tưới nước ngay, nếu không sẽ chết. Lần thứ nhất dùng vào tháng 2 -3 để cây sinh trưởng và lần thứ 2 vào tháng 5-7 để giúp cây ra hoa, kết hạt. Có thể dùng nước phân chuồng, phân đạm hoặc nước giải pha loãng để tưới thúc.
Cối xay có thế bị sâu cắn lá. Nếu nhiều có thể dùng Sherpa 25EC để phun với nồng độ 0,1 – 0,15%. Khi cây cao khoảng 1m, bắt đầu thu hoạch cành lá, phơi khô và bảo quản nơi khô rao. Hạt cối xay chín rải rác, căn định kỳ thu hái kịp thời"
Cối xay có thế bị sâu cắn lá. Nếu nhiều có thể dùng Sherpa 25EC để phun với nồng độ 0,1 – 0,15%. Khi cây cao khoảng 1m, bắt đầu thu hoạch cành lá, phơi khô và bảo quản nơi khô rao. Hạt cối xay chín rải rác, căn định kỳ thu hái kịp thời"
MÔ TẢ THỰC VẬT
Chu kỳ sống
Cây sống hàng năm hay lâu năm
Dạng cây
Cây gỗ nhỏ, mọc thành bụi
Chiều cao
Cây cao 1 -2 m
Thân cây
Thân non màu xanh, có nhiều lông mịn, một bên thân có màu tím, một bên màu xanh
Lá
Lá đơn, mọc cách, dài 8-9 cm, rộng 8-11 cm. Phiến lá hình tim mũi nhọn, mép lá răng cưa không đều, màu xanh đậm ở mặt trên và nhạt hơn ở mặt dưới, có lông mịn ở cả hai mặt. Gân chân vịt có 8- 9 gân chính, có lông mịn. Cuống lá hình trụ, dài 8-9 cm, màu xanh ở mặt lưng và màu tím ở mặt bụng, có nhiều lông mịn, lông dài hơn ở nơi giáp giữa cuống và phiến lá, gốc cuống hơi phình, dài 3-5 mm, có màu xanh; có đốt gần ngọn cuống. Lá kèm: 2, có lông, hình chỉ dài 3-5 mm, màu xanh, hơi tím ở gốc, đỉnh có chấm màu tím đen
Hoa lượng tính
Hoa đơn độc ở nách lá gần ngọn, đều, lưỡng tính, mẫu 5. Cuống hoa hình trụ dài 5-7 cm, màu xanh, có lông mịn, có đốt gần ngọn. Đế hoa màu xanh, lồi hình chén, dài 1,5-2 mm, mặt ngoài có lông mịn. Đài hoa: 5 lá đài đều, màu xanh, dính nhau ở phần dưới tạo thành ống hình chén cao 2-3 mm, trên chia 5 thùy hình tam giác dài 2-3 mm, đỉnh có mũi nhọn dài 0,2-0,5 mm; nhiều lông mịn ngắn ở mặt ngoài và dài ở mặt trong; có 1 gân kéo dài từ gốc tới đỉnh lá đài; tiền khai van. Tràng hoa: 5 cánh hoa màu vàng tươi, đều, rời, hình nêm thuôn nhỏ về phía gốc, móng ngắn hình tam giác dính vào đáy ống chỉ nhị; nhiều gân dọc màu vàng; tiền khai vặn theo chiều kim đồng hồ. Bộ nhị: nhiều, chỉ nhị có lông, màu vàng, dính nhau ở phần dưới thành ống hình trụ dài 4,5-5,5 mm, bao lấy bầu và vòi nhụy, bên trên rời hình sợi dài 2,5-3 mm; bao phấn màu vàng, hình thận, dài 0,5-1 mm, rộng 0,3-0,5 mm, 1 ô, nứt dọc, hướng ngoại, đính giữa; hạt phấn rời, màu vàng, hình cầu gai, đường kính 40-60 µm. Bộ nhụy: 16-20 lá noãn rời xếp cạnh nhau, 16-20 ô mỗi ô có 3 noãn, bầu trên dài 3-4 mm, có lông màu trắng phủ kín mặt ngoài; 16-20 vòi nhụy đính đỉnh bầu, màu xanh nhạt, dài 4-5 mm, phía dưới dính nhau thành 1 ống dài 1,5-2 mm nằm trong ống chỉ nhị, bên trên rời choãi ra mọi hướng xen lẫn bao phấn; đầu nhụy hình khối tròn, màu trắng
Quả
Quả bế màu xanh khi non, già có màu đen, gồm nhiều quả hình thận có một gai nhọn ở đỉnh, dài 8-10 mm. Quả gồm tới 20 lá noãn dính nhau nom như cái cối xay lúa
Hạt
Hạt màu đen, dài 3-4 mm
Sinh học
Cây ưa ẩm, ưa sáng và có thể hơi chịu bóng ở thời kỳ cây còn nhỏ, thường mọc lẫn với các loại cây bụi thấp ở bờ rào, ven đồi hoặc bờ nương rẫy.Cây ra hoa quả nhiều hàng năm; rụng lá vào mùa đông hoặc mùa khô. Mỗi quả có nhiều hạt; khi chín tự mở cho hạt thoát ra ngoài.
Mùa hoa
Tháng 2 đến 3
Mùa quả
Tháng 4 đến 6
THÀNH PHẦN DINH DƯỠNG VÀ HÓA HỌC
Thành Phần Hóa Học
Flavonoid, hợp chất phenol, acid amin, acid hữu cơ, đường. Các flavonoid là gossypin, gossypitin, cyanidin-3-rutinosid. Các acid amin là alanin, acid glutamic, arginin, valin. Các đường là glucose, fructose, galactose. Hạt chứa 5% dầu béo, các acid béo là acid palmitic, acid stearic và một số acid béo khác; phần không xà phòng hóa chiếm 1,7% . Lá chứa nhiều chất nhầy và asparagin. Cây chứa tinh dầu với các thành phần là b-pinen, caryophyllen oxyd, cineol, geraniol, geranyl acetat, alemen, eudesmol, farnesol, borneol. Hạt chứa raffinose 1,6% và dầu nửa khô 4,21% gồm chủ yếu là glycerid của các acid linoleic, oleic, palmitic, stearic. Rễ chứa dầu béo, b- sitosterol, b-amyrin và một alcaloid chưa xác định
CÔNG DỤNG VÀ TÁC DỤNG
Tính vị, tác dụng
Cối xay có vị hơi ngọt, tính bình.
Khái quát chung công dụng
Thường được dùng trị 1. Sổ mũi; sốt cao, đau đầu dữ dội, viêm tuyến mang tai truyền nhiễm; 2. Tật điếc, ù tai, đau tai; 3. Lao phổi; 4. Giảm niệu (tiểu tiện vàng, đỏ hoặc đái dắt, đái buốt).
Khái quát chung bộ phận dùng làm thuốc
Phần trên mặt đất của cây cối xay đã phơi hoặc sấy khô. Dược liệu gồm những đoạn thân, cành lá, quả…
Thời gian thu hoạch
Thu hái cây vào mùa hè thu
Tác dụng dược lý
Cối xay có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, long đờm và lợi tiểu. Lá có nhiều chất nhầy dịu kích thích. Vỏ làm se và lợi tiểu. Hạt có tác dụng kích dục, nhuận tràng và làm dịu kích thích. Nước hãm rễ có thể giảm sốt.
Hợp chất gossypin có tác dụng kháng viêm mạnh.
Hạt có tác dụng nhuận tràng, tiêu viêm.
Hợp chất gossypin có tác dụng kháng viêm mạnh.
Hạt có tác dụng nhuận tràng, tiêu viêm.
Chế biến
Đem phơi hay sấy khô; có thể tán thành bột để dùng dần
ĐƠN THUỐC - BÀI THUỐC
Bài thuốc độc vị 1
Trị trĩ sang: Rễ cối xay 200g, sắc đặc, uống 1 chén thuốc (bằng chén trà), còn lại thừa lúc nóng xông hậu môn, khi nước còn ấm thì dùng rửa, ngày xông rửa 5-6 lần.
Bài thuốc độc vị 2
Trị lợi răng lở loét: Rễ cối xay khô 20g, đường đỏ vừa đủ, sắc uống; hoặc rễ cối xay tươi tẩm giấm 1 giờ, bọc vải ngậm trong miệng.
Bài thuốc độc vị 3
Trị xích bạch lỵ: Quả cối xay (cả hạt) sao nghiền bột, mỗi lần uống 4g, ngày 3 lần, uống với mật ong trước khi ăn.
Bài thuốc độc vị 4
Trị ung thư thũng độc (nhọt độc sưng đau): Quả cối xay (cả hạt) 1 quả, nghiền bột, hãm nước sôi uống. Dùng thêm lá cối xay tươi với mật hoặc đường đỏ giã đắp chỗ đau.
Bài thuốc đa vị 1
Chữa đau tai, tật điếc: Cối xay 60g hoặc 20-30g quả, nấu với thịt lợn mà ăn. Đối với tật điếc, dùng rễ Cối xay, Mộc hương, Vọng giang nam, mỗi vị 60g, nấu với đuôi lợn mà ăn.
Bài thuốc đa vị 2
Phù thũng sau khi sinh: Lá Cối xay 30g, ích mẫu 20g sắc uống.
Bài thuốc đa vị 4
Trị chứng dị ứng phong mày đay: Toàn cây cối xay khô 40g, thịt heo nạc vừa đủ, hầm lấy nước uống, thịt ăn
Bài thuốc đa vị 5
Trị tổn thương do đánh ngã, hoặc người thể hư thiếu sức: Rễ cối xay khô 2 lượng (80g), giò heo 1 cái, rượu ngon 2 lượng, chưng hầm ăn uống nước
Bài thuốc đa vị 6
Trị viêm khớp xương tay chân, sau khi bị nhọt độc cơ nhục yếu mềm tê nhức: Rễ cối xay 1 lượng (40g), rượu nước mỗi thứ một nửa sắc uống
Bài thuốc đa vị 7
Trị hầu nga (viêm amidal): Rễ cối xay tươi 140g sắc uống; hoặc gia cỏ xước, rẻ quạt (củ) cùng giã vắt nước hòa đồng tiện uống
Bài thuốc đa vị 8
Trị viêm tai trong mạn tính: Rễ cối xay khô 20 – 40g, gạo nếp 1 chén (hoặc thịt heo nạc, hoặc đậu hủ lượng vừa đủ) hầm ăn uống nước
LƯU Ý:
Lưu ý khi sử dụng/kiêng kỵ/chống chỉ định
Người có thận hư hàn23q1, tiểu tiện nhiều và trong, ỉa chảy không nên dùng. Phụ nữ có thai dùng phải cẩn thận.